Polski sektor spożywczy przeszedł znaczącą przemianę na przestrzeni ostatnich 20 lat. Stanowił jedną z branż, które najszybciej odrodziły się po kryzysie związanym z transformacją ustrojową, stając się jednocześnie ważnym stymulatorem wzrostu gospodarczego. Dzięki stałemu rozwojowi technicznemu, technologicznemu i organizacyjnemu sektora Polska weszła do czołówki nowoczesnych i innowacyjnych europejskich producentów żywności. Efektem jest m.in. niezwykły sukces eksportowy polskich przedsiębiorstw. (1)
Przystąpienie Polski do UE, które nastąpiło w roku 2004 stało się czynnikiem istotnie przyśpieszającym rozwój. Wiązało się ono bowiem z szerokim strumieniem dotacji i subsydiów, zarówno przed- jak i poakcesyjnych, umożliwiających dostosowanie zakładów produkcyjnych do standardów europejskich. Otwarcie rynków europejskich umożliwiło ponad trzykrotny (z 5 mld EUR w roku 1994 do 17,5 mld w roku 2012) wzrost eksportu produktów rolno-spożywczych. Wskaźnik orientacji eksportowej produkcji w sektorze żywnościowym, który jest relacją wpływów z eksportu do wartości sprzedaży sektora, wzrósł do prawie 20%.(2) Tak dynamicznie rozwijający się rynek oraz wzrost eksportu determinuje szybki rozwój przetwórstwa rolno spożywczego oraz produkcji zwierzęcej. W 2014 r. saldo w polskim handlu zagranicznym ogółem było ujemne i wyniosło minus 2,4 mld EUR (w 2013 r. – minus 2,0 mld EUR), podczas gdy w handlu artykułami rolno-spożywczymi wyniosło plus 6,6 mld EUR.
W 2014 r. udział eksportu produktów rolno-spożywczych w eksporcie ogółem wyniósł 13,1%. Dla porównania, w 2013 r. był wyższy zaledwie o 0,1%. Najwięcej produktów rolno-spożywczych wysłano do Niemiec, a stanowiły one 22,5% wartości całego eksportu rolno-spożywczego. Miejsce kolejne pozostało niezmienione – pozycję utrzymywała nadal Wielka Brytania i udział w eksporcie rolno-spożywczym zrealizowanym w 2014 r. wyniósł w tym przypadku 7,7%. Francja natomiast znalazła się na trzecim miejscu jeśli chodzi o kierunek polskiego eksportu. W tym właśnie roku sprzedano tam towary o wartości 1,5 mld EUR. Oznaczało to wzrost o 22,5% w porównaniu do poprzedniego roku (w 2013 r. – 1,2 mld EUR) i udział w eksporcie na poziomie 6,9%. Od stycznia do maja 2015 r. wartość eksportu artykułów rolno-spożywczych z Polski wyniosła 9,3 mld euro, co w porównaniu do analogicznego okresu 2014 r wykazuje wzrost o ok. 480 mln euro, czyli o 5,5 proc., a już we wrześniu 2015 r. wartość ta przekroczyła 17,3 mld euro i była o 8% wyższa niż rok wcześniej.(3)
Wykres 12. Polskie wyroby spożywcze 2015 r.
Bilans członkostwa Polski w UE w sektorze rolno-spożywczym jest zdecydowanie dodatni, pomimo szeregu skutków niekorzystnych dla producentów rolnych takich jak: zwiększenie barier wejścia na rynek, ograniczenie produkcji i eksportu w wyniku kwotowania produkcji, czy wzrost kosztów administrowania systemami zarządzania i kontroli na rynkach rolnych.(4) Jak podaje raport „ Handel zagraniczny towarami rolno- spożywczymi” przygotowany przez Agencję Rynku Rolnego kraje Unii Europejskiej zaimportowały z Polski produkty rolno-spożywcze o łącznej wartości 14,2 mld euro, co oznacza wzrost wartości eksportu do tych krajów o 11% w stosunku do analogicznego okresu roku poprzedniego. Do samych Niemiec sprzedano produkty rolno-spożywcze za 3,8 mld euro (wzrost o 5%). Drugie miejsce wśród państw UE zajęła Wilka Brytania z udziałem 8% polskiego rynku, do której wywieziono towary rolno-spożywcze o wartości 1,4 mld euro. Stanowi to wzrost w porównaniu z rokiem poprzednim o 15%. Ważnymi odbiorcami produktów rolno-spożywczych z Polski pozostały także Czechy, Francja i Włochy,
Żywność Ekologiczna
Rynek żywności ekologicznej ma duży potencjał rozwoju w Polsce. Rośnie świadomość tego co jest zdrowe, a era, w której jedzenie ma być tylko smaczne i tanie powoli odchodzi w niepamięć. Konkurencja doprowadziła do stanu, w którym producenci zamiast ukrywać skład swoich produktów chwalą się nim. Przez ostatnie lata można zaobserwować znaczny i stały wzrost ilość sklepów ze zdrową i ekologiczną żywnością w każdym polskim większym mieście w Polsce. Wartość polskiego rynku żywności ekologicznej przewyższa 700 mln zł, a jego dynamikę jego rozwoju ocenia się na poziomie 10-20% rocznie – dla porównania we wrześniu 2014 roku rynek ten oceniano na 600-650 mln zł. Polska posiada wiele terenów rolniczych nie skażonych ekologicznie, które nadają się do upraw organicznych i ekologicznych. Obecnie w Polsce ponad 600 tys. hektarów zajmują uprawy ekologiczne. Na rynku działa około 800 specjalistycznych sklepów z tzw. zdrową żywnością (udział żywności ekologicznej w takich sklepach przekracza zazwyczaj 50%, a często zbliża się do 100%). Placówki te działają głównie w dużych aglomeracjach, ale pojedyncze sklepy zaczynają działać także w ośrodkach poniżej 100 000 mieszkańców.
Rysunek 5.
Źródło: opracowanie własne na podstawie zebranych danych rynkowych
Popularność żywności ekologicznej wśród polskich obywateli stanowi jedynie 30%, co wskazuje na duży potencjał tego rynku. Za granicą sprzedaż ekologicznej żywności jest bardziej popularna niż w Polsce. Przykładem mogą być Niemcy, gdzie jest to 50% rynku. Widać więc, że dobra polska baza w połączeniu z eksportem produktów to przepis na sukces w tej dziedzinie. W 2012 r. Polska znajdowała się na 3. miejscu w Unii Europejskiej pod względem liczby gospodarstw ekologicznych.
Potencjał polskiego przemysłu przetwórczego jest ogromny. Nowoczesna infrastruktura, technologie oraz doświadczona kadra są wykorzystywane do wytwarzania zdrowych produktów o wysublimowanych walorach smakowych i dietetycznych, docenianych przez konsumentów. Rozdrobniona struktura i niski stopień chemizacji polskiego rolnictwa powoduje, że Polska ma możliwość wytwarzania żywności wysokojakościowej, ekologicznej i naturalnej – tak poszukiwanej na europejskich stołach. Ogólna liczba przetwórni ekologicznej żywności w Europie wygląda następująco: w Holandii znajduje się ich 1035, w Wielkiej Brytanii 2052, we Włoszech – 5873, we Francji – 8957, oraz w Niemczech 9183. W 2013 roku Polska posiadała na swoim terenie 407 przetwórni ekologicznej żywności, co w porównaniu z rokiem 2003 i ilością 22 przetwórni stanowi ogromny przełom. Rok 2015 charakteryzował się nieustającym wzrostem ich liczby, a Polska zakończyła go z bilansem 484 przetwórni. Należy dodać, że inwestycje w rynek ekologicznej żywności przyczynia się do podniesienia jakości życia i zdrowia społeczeństwa. Jest to rynek bezpieczny choć niełatwy, bo podąża głównie za modą na dane produkty.
Rynek upraw
O udziale Polski w europejskim i światowym rynku rolnym w głównej mierze decydują średnie i duże gospodarstwa rolne. Ich znaczenie w Polsce stopniowo wzrasta. Według Powszechnego Spisu Rolnego przeprowadzonego w 2010 r. – w porównaniu do wyników z 2002 r. – liczba największych gospodarstw o powierzchni 50 ha i więcej wzrosła o 34%, zaś liczba gospodarstw w grupie obszarowej 20-50 ha utrzymała się na zbliżonym poziomie.
Polska od 12 lat zajmuje pierwsze miejsce w Europie i trzecie na świecie w produkcji jabłek, a od sezonu 2013/2014 pierwsze na świecie w eksporcie jabłek. W latach 2005 – 2013 zbiory wynosiły od 1,1 do 3,1 mln ton. Rekordowe okazały się zbiory w 2014 roku i wyniosły 3,8 mln ton. W 2015 niestety plony spadły z powodu suszy do poziomu 3,6 mln ton. Rosnący potencjał produkcyjny polskich sadów przyczyni się jednak do zwiększenia plonów planowanych do 2020 roku. Wzrostowi produkcji owoców sprzyjają: dostateczny zasób ziemi oraz liczna grupa producentów o wysokim poziomie wiedzy fachowej i marketingowej, a także ich przedsiębiorczość oraz innowacyjność. Udział tej uprawy w areale uprawy wszystkich drzew owocowych w kraju na przestrzeni ostatnich lat zwiększył się do 70%. Największa powierzchnia sadów jabłoniowych zlokalizowana jest w tzw. zagłębiach sadowniczych województwa mazowieckiego w okolicach Grójca, Warki oraz Tarczyna. Jabłka stanowią koronny produkt polskiego rynku upraw.
Ogromny areał zajmuje również produkcja ziarna w Polsce, który opiewa na 1,3 mln gospodarstw, w tym 115 tys. gospodarstw o powierzchni ponad 20 ha. W latach 2008–2012 średnioroczny skup zbóż wynosił około 9 mln ton zbóż (łącznie z kukurydzą). Przewiduje się, że w wyniku specjalizacji gospodarstw produkcja i towarowość zbóż (w tym również zbóż paszowych) będzie rosła. Agencja Rynku Rolnego wspiera producentów rolnych, udzielając dopłat do zużytego materiału siewnego kategorii elitarny lub kwalifikowany. W 2012 r. powierzchnia objęta dopłatami wyniosła 885 tys. ha i była prawie 3-krotnie większa niż w 2007 r.
Powierzchnia upraw zbożowych w 2015 r. szacowana była na ok. 7,2 mln ha, z tego: pszenicy ok. 2,4 mln ha, żyta ok. 1,0 mln ha, a jęczmienia ok. 0,9 mln ha. W strukturze zasiewów udział powierzchni zbóż ozimych wynosi ok. 60 proc., a zbóż jarych – ok. 40 proc. W porównaniu do ub.r. areał upraw ozimych wzrósł o ok. 4 proc. Według Głównego Urzędu Statystycznego zbiory zbóż ogółem w Polsce wyniosły w 2015 roku 28,0 mln ton. Krajowa produkcja zbożowa uległa obniżce o 12% w porównaniu do 2014 roku, jest to jednak niewielki spadek spowodowany trudnymi warunkami pogodowymi panującymi przez cały 2015 rok. W ocenie GUS powierzchnia uprawy zbóż ogółem w 2015 r. ukształtowała się na poziomie 7,5 mln ha, czyli o 0,3 mln ha więcej niż pierwotnie zakładano, z czego powierzchnia zasiewów zbóż podstawowych z mieszankami zbożowymi przekroczyła obszar 6,7 mln ha. Największe zasiewy związane były z pszenicą – 2,4 mln ha i pszenżytem – 1,5 mln ha. W przypadku pozostałych zbóż obszar upraw oszacowano na: po 0,8 mln ha – jęczmień i mieszanki zbożowe, 0,7 mln ha – żyto i 0,5 mln ha – owies.(5)
Produkcja warzywnicza jest ważną gałęzią krajowego rolnictwa. Powierzchnia przeznaczana pod uprawę warzyw w Polsce wynosi 170-180 tys. ha, i utrzymuje się na poziomie 4,5-4,8 mln ton rocznie. Największy obszar w naszym kraju zajęty uprawą takich gatunków jak cebula, kapusta i marchew, na kolejnych pozycjach są ogórki gruntowe, buraki ćwikłowe, kalafiory i pomidory gruntowe. Duża część produkowanych w Polsce warzyw przeznaczana jest do przetwórstwa. W sezonie 2014/15 produkcja przetworów warzywnych wyniosła 1170 tys. ton, wobec 1145 tys. ton w sezonie poprzednim. Zwiększyła się produkcja niemal wszystkich przetworów warzywnych, w tym dominujących w produkcji warzywnych przetworów, warzyw mrożonych. Udział przetwórstwa w zagospodarowaniu podaży rynkowej warzyw gruntowych wyniósł 39%, wobec 38% w sezonie 2013/14 i ok. 20% na początku ubiegłej dekady.(6)
Produkty regionalne
W Unii Europejskiej w ramach Wspólnej Polityki Rolnej prowadzone są działania polegające na ochronie nazw i miejsc pochodzenia produktu. Możliwe jest rejestrowanie i zastrzeganie nazw, receptur i historycznych miejsc produkcji wyrobów. W ich zakresie gwarantuje się wysoką jakość i niepowtarzalny charakter produktów, prawnie chroniąc sposób ich wytwarzania. Tym wyjątkowym wyrobom przyznaje się oznaczenia będące świadectwem oryginalności i wyróżnikiem wśród oferowanej żywności. Polska to kraj z bogatym dziedzictwem kulinarnym. Na liście tradycyjnych produktów w 2012 roku zarejestrowanych było 1036 wyrobów, które powstają na bazie unikatowych receptur przekazywanych z pokolenia na pokolenie i są głęboko zakorzenione w tradycji i kulturze poszczególnych regionów. Obecnie w 2016 roku na tej liście znajduje się już 1519 takich produktów. Możemy tam znaleźć produkty mleczne, mięsne, rybołówstwa, warzywa, owoce, produkty piekarnicze i cukiernicze, miody, alkohole, napoje, oleje i tłuszcze, a nawet dania gotowe.(7)
Według danych Ministerstwa Rolnictwa i Rozwoju Wsi w 2015 roku Polska zanotowała dodatnie saldo w obrotach artykułami rolno-spożywczymi. W 2015 roku osiągnęło ono poziom plus 7,71 mld EUR i wzrosło o 14,3% w porównaniu z 2014 rokiem (+6,74 mld EUR). Saldo w obrotach z państwami UE wyniosło 8,51 mld EUR, zaś w porównaniu do 2014 roku odnotowano wzrost o 23%, wówczas wartość ta była na poziomie plus 6,92 mld EUR. Najwyższe dodatnie saldo Polska uzyskała w obrotach z Niemcami (+1,87 mld EUR), Wielką Brytanią (+1,54 mld EUR), Republiką Czeską (+1,13 mld EUR), Francją (+969 mln EUR) i Włochami (+719 mln EUR) – są to kraje w których jakość żywności to podstawa, co dobrze świadczy o polskich produktach. Przemysłowa i masowa produkcja żywności oraz jej powszechna dostępność spowodowała ogromne straty na wartościach smakowych tych produktów.
Od kilku lat zauważalne jest zwiększone zainteresowanie regionalnymi wyrobami. Należy zwrócić uwagę na to, że produkty te nie ulegają typowym reakcjom cenowym. Jest to towar wysokojakościowy, specjalnie przygotowany, z założenia droższy i adresowany do osób o wyższych dochodach. Jego wartość dodaną stanowi historyczne dziedzictwo kuchni danego regionu. Oferuje też co najważniejsze – niepowtarzalny smak, niedostępny w żywności pochodzącej z masowej produkcji przemysłowej.
[1] Sektor spożywczy w Polsce – PAIiIZ
[2] „Polski sektor rolno-spożywczy w warunkach Wspólnej Polityki Rolnej”
[3] www.arr.gov.pl
[4] Raport – Polski sektor rolno-żywnościowy i obszary wiejskie po 10 latach członkostwa w UE- przegląd najważniejszych zmian
[5] Agencja Rynku Rolnego = ‘Produkcja zbóż w Polsce”
[7] www.wpr.pl